سه گنجینه بزرگ ایران زمین
میان آثار کشف شده در سرزمین پهناور و باستانی ایران، گنجینه‌هایی وجود دارد که بیانگر ثروت، قدرت و تاریخ پرشکوه این سرزمین است. این آثار گرانبها به قدری با ظرافت و در نهایت کمال و زیبایی ساخته شده‌اند که امروزه با توسل به پیشرفته‌ترین ابزار و امکانات نیز به سختی می‌توان مشابه برخی از آنها را ساخت. این گنجینه‌ها به قدری ارزشمند هستند که کارشناسان از تخمین قیمت واقعی آنها عاجزند. بسیاری از این آثار زینت بخش موزه‌های بزرگ جهان است.
گنجینه جیحون، گنجینه زیویه و گنجینه کلماکره سه گنج بزرگ ایران هستند
گنجینه جیحون یکی از گنجینه‌های مشهور جهان است. با توجه به تحقیقات انجام شده در زمینه باستان شناسی، تاکنون اطلاعات روشنی از محل دقیق کشف این گنجینه به‌دست نیامده است.
بر اساس شواهد، این مجموعه با ارزش از تپه‌ای که امروزه تخت قباد نام دارد به‌دست آمده است. تخت قباد در ناحیه باختر یا بلخ قدیم در کنار ساحل آمودریا (جیحون) قرار دارد.
جیحون یکی از پر آب‌ترین رودخانه‌های آسیای میانه است. سرچشمه این رودخانه کوههای پامیر بوده و در حدود ۱۱۲۶ کیلومتر از آن در کشورهای همسایه تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری است. این رودخانه سرحد سرزمین باستانی ایران بوده و بر طبق تاریخ اساطیری ایران، مرز بین ایران و توران بوده است.
گنجینه جیحون با ۱۸۰ نمونه آثار زرین و سیمین یکی از مهمترین گنجینه‌های ایران است. برخی از کارشناسان این گنجینه را منسوب به دوره ماد و عده‌ای آن را متعلق به دوره هخامنشی می‌دانند. برای این گنجینه تاریخ سده چهارم وپنجم پیش از میلاد پیشنهاد شده است.
این گنج عظیم شامل آثار گرانبهایی چون نیام، پلاک‌های طلا، بازوبند، جام، دستبند، ارابه زرین،؛ نیم تاج، گوشواره، گردنبند و بسیاری آثار دیگر است که در سال ۱۸۷۰ میلادی طی کاوشهایی غیر علمی، توسط گنج یابان، در آسیای میانه کشف شد.
در ماه می ۱۸۸۰، کاپیتان بورتون افسر انگلیسی که در کشور افغانستان ساکن بود موفق شد عده‌ای از مهاجرینی را که هنگام سفر از کابل به پیشاور توسط راهزنان به اسارت درآمده بودند را آزاد کند. این افراد یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های تاریخ ایران را همراه خود داشتند.
یکی از بازوبندهای طلایی در این گنجینه توسط بورتون خریداری شد. بقیه این آثار نیز سر از بازار راولپندی درآورد. کانینگهام رئیس اداره بررسی‌های باستانشناسی هند بخشی از این آثار را گردآوری کرد و باقی آثار توسط مجموعه داری نیکوکار و ثروتمند خریداری شد.
بعدها این مجموعه دار ثروتمند که آگوستوس والستون فرانکز نام داشت مجموعه کانینگهام را نیز خرید و همه این آثار را به بریتیش میوزیوم اهدا نمود.
این آثار ارزشمند به شیوه‌های مختلفی ساخته شده‌اند. برخی از آنها به صورت ریخته گری و تعدادی از آنها با هنر قلمزنی، چکش‌کاری و لحیم‌کاری شکل گرفته‌اند.
سه گنجینه بزرگ ایران زمین
یکی از دیدنی‌ترین و برجسته‌ترین آثار این گنجینه ارابه زرینی است که چهار اسب آن را هدایت می‌کند. این ارابه اتاقکی در پشت دارد که نقش خدای مصری بر روی آن دیده می‌شود. این ارابه دو سرنشین دارد که یکی در اتاقک نشسته و دیگری ارابه ران است. این پیکرک‌ها توسط سیم به ارابه متصل شده‌اند. هر دو پیکره لباسی مادی بر تن دارند، آستین‌های آنها چسبیده است و کلاه بر سردارند. اسبها کوچک هستند و تنها نه عدد از پای اسبها به جای مانده است و پره‌های یکی از چرخها نیز ناقص است.
در میان آثار به‌دست آمده از گنجینه جیحون غلاف خنجری زرینی وجود دارد که از لحاظ ساخت و تصاویر بسیار جالب توجه است. بر روی این غلاف تصاویر دو پادشاه که با نیزه و کمان در حال شکار هستند به چشم می‌خورد. جزئیات تصویر نشان از تلفیق هنر آشوری، سکایی و اورارتویی دارد. در این تصاویر لباس پادشاهان و حالت آنها نشان دهنده هنر مادی است.
سه گنجینه بزرگ ایران زمین
یکی از گردنبندهای این گنج بزرگ ایرانی شامل مهرهای استوانه‌ای توخالی است که به صورت رشته به هم پیوسته‌اند.
در میان آثار زینتی بازوبندی طلایی با نقش شیردال وجود دارد. این اثر یکی از مهمترین آثار به‌دست آمده از گنجینه جیحون (آمودریا) است. این بازوبند همزاد دیگری نیز دارد که در موزه ویکتوریا و آلبرت نگهداری می‌شود.
بازوبند شیردال در گذشته با سنگهای قیمتی تزئین شده بود که امروزه جای آنهابه صورت توخالی بر بدنه شی به جای مانده است.
از دیگر آثار زینتی می‌توان به گوشواره، گردنبند، آویز، انگشتری‌های گوناگون بانقش مایه‌های اساطیری چون گوپت، شیردال، دو گاو پشت به هم و یا نقش بانویی تاجدار اشاره کرد.
سه گنجینه بزرگ ایران زمین
از تعداد دقیق سکه‌هایی که در این گنجینه یافت شده اطلاع دقیقی در دست نیست. چند دریک زرین در موزه بریتانیا وجود دارد که احتمالاً به این گنجینه تعلق داشته است.
اگر اهل مسافرت هستید و توانایی سفر به خارج از کشور را دارید برای دیدن این گنجینه باید سفری به انگلستان و شهر لندن داشته باشید. بریتیش میوزیوم (British Museum)، جایی است که این گنجینه عظیم را در دل خود پنهان کرده است.
این موزه یکی از معتبرترین و غنی‌ترین موزه‌های دنیاست. که بیش از هفت میلیون شی و اثر تاریخی را در خود جای داده است. موزه بریتانیا شامل بخش‌های مصر و سودان، یونان باستان، آسیای غربی، قرون وسطی و … است. از میان آثار این موزه حدود ۱۳ هزار شی آن به ایران تعلق دارد که یکی از مشهورترین آثار به نمایش در آمده در آن «منشور حقوق بشر کوروش» است.
کلماکره گنجینه عظیم دیگری است که مانند گنجینه جیحون مخزن و ویترین‌های موزه‌های بزرگ جهان را پر کرده است و سهم ایران از این مجموعه باشکوه آثار اندکی است که در دو موزه ایران نگهداری می‌شود. این گنجینه از غار کلماکره در لرستان کشف شد و به همین نام نیز شهرت پیدا کرد.
کلماکره غاری است که در شهرستان پلدختر استان لرستان و در جنوب کوه مله قرار دارد. کلماکره در لغت به معنای «ماوای درخت انجیر» است.
بر اساس مستندات، این غار به صورت اتفاقی در سال ۱۳۶۸ توسط یک شکارچی به نام عزیز کشف شد. این شکارچی به دنبال بز کوهی بود که با این غار اسرار آمیز و گنجینه درون آن روبه رو شد. با اطلاع پیدا کردن اهالی از این مخزن شگفت انگیز، گنجینه کلماکره به یغما رفت و در برخی موارد نیز این اشیاء قطعه قطعه و بین اهالی تقسیم شد.
دو روایت در مورد چگونگی آگاهی دولت از غار کلماکره وجود دارد. طبق روایتی پس از تقسیم این گنجینه بین اهالی زد و خوردی به وجود می‌آید که منجر به کشته شدن یک نفر می‌شود و پس از آن پای کمیته انقلاب، ژاندارمری و سپاه پل دختر به این ماجرا باز می‌شود و با بازجویی از افراد تعدادی از این اشیاء ضبط می‌شود.
طبق روایتی دیگر، پای یک شبکه بین المللی قاچاق عتیقه در میان بوده است. تعدادی از افراد این شبکه دستگیر شدند و سرکرده آنها نیز به سه سال زندان محکوم شد که پس از آزاد شدن به خارج از کشور می‌رود. در این میان آثار بسیاری از کشور خارج شد و سر از گالری‌ها و موزه‌های خارجی درآورد.
پس از این کشف بزرگ، بررسی و کاوشهای متعددی در این غار انجام گرفت و گزارش‌هایی پراکنده از این کاوشها منتشر شد. اما این فعالیتهای علمی تصویر روشنی از ماجرای کلماکره به دست نمی‌دهد و راز این اثار و چگونگی خروج آنها از کشور همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است.
این غار طی سالهای متمادی مورد کندو کاو و غارت سودجویان قرار گرفت و تنها چیزی که امروزه مردم از ان اطلاع دارند نام ششمین گنج بزرگ دنیاست.
این آثار طی یک نمایش ویژه سر از لس آنجلس، نیویورک، لندن و وین در آورد و امروزه در موزه‌های مختلف دنیا در معرض نمایش عموم قرار دارد.
در میان مقالات و کتابهای چاپ شده در این زمینه در سال ۱۹۹۵ کتابی تحت عنوان گنجینه کوهها و هنر مادها در لندن به چاپ رسید که توسط یک تاجر عتیقه به نام هوشنگ محبوبیان نوشته شد و در آن تصویر ۳۳ اثر از غار کلماکره به نمایش گذاشته شد.
سه گنجینه بزرگ ایران زمین
گمانه زنی‌های بسیاری در مورد این گنجینه مطرح شده است؛ برخی از منابع این گنجینه را متعلق به دوره ماد و دوره ابتدایی حکومت هخامنشی ذکر کرده و عنوان می‌دارند که محل نگهداری این گنج در شوش بود و پیش از حمله اسکندر به ایران به این غار برده شده و در آنجا پنهان شده است.
رسول بشاش کنزق نیز یکی از پژوهشگرانی است که کتیبه‌های موجود بر روی اشیاء منسوب به کلماکره را مورد مطالعه قرار داد و طی پژوهش‌های خود، به سرزمین ناشناخته‌ای به نام سمتی و پادشاهی به نام آمیریش فرزند دابالا دست یافت. این احتمال داده شده که این خانواده سلطنتی، حکمران قبیله‌ای محلی بودند که در بخشی از جنوب لرستان فرمانروایی می‌کردند.
این غار دارای یک دهانه بوده، طول آن ۲۷۰ متر و عرض آن بین ۸۰ تا ۲۰ سانتیمتر متغیر است. ارتفاع این غار بین ۱ تا ۱۷ متر بوده و وسعتی در حدود ۴۳۰۰ مترمربع دارد. تا فاصله ده متری ابتدای غار، نور طبیعی وجود دارد و پس از آن باید از چراغ قوه استفاده کرد. بر اساس برخی روایتها در گذشته‌های دور ۴ نگهبان مأمور حفاظت از این گنجینه بودند. اتاقکی ۴ گوش با قلوه سنگ و ملات گل، رس و کاه در بخشی از این غار وجود دارد که احتمالاً محلی برای اسکان محافظان بوده است.
در این غار اسکلت‌هایی از انسان، بزکوهی، دندان اسب و فک حیوانی گوشتخوار به‌دست آمد. بر اساس گزارشهای موجود حدود ۱۰ تا ۱۵ گور در کف غار موجود بوده که احتمالاً به پنهان کنندگان گنج تعلق داشته است.
طبق گزارشهای موجود، این غار شامل سه تالار است که تالار سوم بزرگترین بخش غار بوده و احتمالاً گنجینه در این قسمت از غار قرار داشته است. چکیده‌ها و چکنده ها، حوضچه‌های آب و حفره‌ها و دهلیزها جذابیت ویژه‌ای به این غار اسرارآمیز بخشیده‌اند.
کلماکره در سال ۸۴ به شماره ۱۳۱۱۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
اشیاء این گنجینه شامل: تکوک های نفیس، پیکره‌های متعدد، بشقاب، تعدادی نقاب طلایی، بخش‌هایی جدا شده از حیوانات و بسیاری آثار متنوع دیگر است.
تعدادی صورتک زرین از این غارها کشف شد که در حال حاضر در موزه ایران باستان در معرض نمایش قرار دارند. برخی از باستان شناسان چون آقای کابلی و خسروی که این آثار را از نزدیک بررسی کرده‌اند معتقدند که این صورتکها بر روی مجسمه‌هایی چوبی نصب بوده است. برخی دیگر نیز این صورتکها را مرتبط با آیین مهر دانسته و معتقدند نقاب‌های کلماکره با مراسم مهری ارتباط داشته و آیین بالماسکه در اروپا ریشه در آیین مهر پرستی دارد.
در این مجموعه ظروف بسیاری به شکل جانوران اساطیری وجود دارد.
ظروف نقره‌ای به شکل پیکره شیری در حال نبرد با گاو که با تکنیک ریخته گری درست شده و سوراخی برای ورود و خروج مایعات بر روی آن تعبیه شده است، ظرفی سیمین به شکل پیکره شیر که غزال را به دهان گرفته و با تکنیک ریخته گری ساخته شده است و ظرفی به شکل پیکر عقاب با بالهای گشوده که خرگوشی در دهان دارد تعدادی از آثاری است که به شکل جانوران اساطیری ساخته شده‌اند.
در میان این آثار ظرفی بسیار زیبا وجود دارد که نشان از اوج هنر فلزکاری در آن دوران دارد. این ظرف مجسمه یک قهرمان به شکل ایستاده می‌باشد که در حال نبرد با گاوی بالدار است. در این ظرف خاص، صورت انسان و حیوان با روکشی از طلا پوشانده شده است. این نقش مایه‌ها، نمادی از نبرد خیر و شر در اساطیر ایرانی است.
سه گنجینه بزرگ ایران زمین
برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه به مقاله زیر رجوع کنید:
دستبندهای نقره مارپیچ با سر قوچ و شیر، خنجر، سر عصا به شکل مرغابی، پلاک‌های نقره با طرح شیر بالدار و گل لوتوس، اشیائی به شکل عناصر طبیعی چون درخت نخل و میوه کاج آثار دیگری از این گنجینه دیدنی است.
طبق ادعای مدیر سازمان میراث فرهنگی لرستان حدود ۲۳۰۰ قطعه از این اثار در سطح جهان پراکنده است.
این آثار در موزه‌های متروپولیتن نیویورک، موزه لوور پاریس، موزه بریتانیا و حدود ۲۱۰ شی در موزه‌های ایران قرار دارند. آثار غار کلماکره در ایران را در موزه ایران باستان و در موزه فلک الافلاک خرم آباد می‌توان دید.
گنجینه زیویه سومین مورد از گنجینه‌های معرفی شده در این مقاله است که از قلعه زیویه به‌دست آمد. زیویه، قلعه‌ای باستانی است که بر روی کوهی مرتفع در جنوب سقز در استان کردستان واقع شده است. این قلعه با توجه به زمان ساخت به دوره ماناییها و مادها باز می‌گردد و از معماری قابل توجهی برخوردار است.
قلعه زیویه از بخش‌های مختلفی چون اتاقهای متعدد، تالارهای ستوندار، حیاط، انبار و پلکان سنگی تشکیل شده است.
این قلعه در سال ۶۵۰ پیش از میلاد یعنی حدود ۲۷۰۰ سال پیش ساخته شد و با آتش سوزی از بین رفت.
کشف گنجینه زیویه داستانی مشابه گنج کلماکره دارد. بر طبق روایات در سال۱۳۲۵ پسر بچه‌ای چوپان این گنج را کشف کرد. با خبردار شدن اهالی منطقه، این گنج بین ساکنین روستا تقسیم شد و بخش قابل توجهی از آن ناپدید شد.
عده‌ای نیز این داستان‌ها را رد کرده و آنها را روایتهای بی اساسی می‌دانند که نقل می‌شود تا سرپوشی بر قاچاق اشیاء عتیقه این مرز و بوم گذاشته شود.
با ورود دولت به این ماجرا، آندره گدار رئیس وقت اداره باستان شناسی موفق شد بخشی از این اثار را برای موزه ایران باستان جمع آوری کند و بقیه آثار چون دیگرگنجینه‌های ایران سر از موزه‌های خارج از کشور درآورد.
بخش قابل توجهی از گنجینه زیویه از درون تابوتی به شکل وان کشف شد و تعداد زیادی از آثار نیز در طی حفاری‌های علمی در این محوطه باستانی به‌دست آمد.
سه گنجینه بزرگ ایران زمین
از این منطقه ریتونهای بسیاری به‌دست آمد که به علت تعداد و اندازه و تزئینات در میان اشیاء کشف شده بسیار قابل توجه هستند.
این ریتونها به سه دسته تقسیم می‌شوند.
از این منطقه ظروف لعابدار بسیاری به‌دست آمده که تعدادی کوچک و بقیه بزرگند. یکی از ظروف که به شکل بسیار زیبایی تزئین شده، ظرفی است که دوعدد گاو را نشان می‌دهد که در مقابل گل لوتوس سیزده پر زانو زده‌اند. این شکل از ظرف یادآور ظروف دوره آشوری است.
از این ظروف تنها یک مورد در میان آثار کشف شده از زیویه پیدا شده است که احتمالاً با تقلید از پای انسان ساخته شده و می‌تواند در دسته ریتونها قرار بگیرد.
آثار زرین کشف شده از زیویه به چند دسته تقسیم می‌شوند
مانند بز کوهی با شاخهای در هم تنیده، سر مجسمه‌ای به شکل عقاب با قسمتهایی از بدن و پنجه
انواع دستبند، پولک‌های حلقه‌ای، بازوبند، پیشانی بند و بسیاری آثار دیگر در این دسته قرار می‌گیرند. یکی از زیورآلات جالب توجه، دست پوشی زرین است که با زنجیرهای باریک بر روی دست کشیده می‌شود و به دور مچ دست چفت و بست می‌شود. روی این دست پوش پنج انگشتر با مروارید و زنجیرهای کوچک قرار دارد.
از دیگر آثار زینتی زیویه که از ارزش بسیار بالایی برخوردار است بازوبندی زرین است که در دو سر آن دو شیر کوچک رو به روی یکدیگر قرار دارند. برای راحت به دست کردن این بازوبند، سر یکی از شیرها متحرک ساخته شده است.
مشابه این بازوبند در موزه متروپولیتن نیویورک وجود دارد.
این پلاکها غالباً به شکل نقش شیر، گوزن و بز در حال استراحت و نشسته هستند. از آثار جالب توجه در این بخش ورقه‌ای زرین است که به عنوان زینت کمربند کاربرد داشته و به وسیله سوراخ‌هایی به کمربند چرمی دوخته می‌شده است.
از این گنجینه آثار سیمین بسیاری نیز به‌دست آمده است که بیشتر آنها به ساز و برگ اسب تعلق دارند و نشان دهنده علاقه سازندگان به اسب و سوارکاری است.
در میان آثار سیمین بشقاب بزرگی وجود دارد که وزن آن در حدود یک کیلوگرم است. این ظرف از نظر تزئینات بسیار جالب توجه است. در وسط ظرف یک گل شانزده پر وجود دارد و بر گرد گل، نقش عقاب، خرگوش و حیوانات تخیلی به صورت برجسته و با نظمی خاص دیده می‌شود.
الواحی از جنس عاج، مجسمه‌های کوچک، غلاف، خنجر، گرز، پیکان، مهرهای استوانه‌ای، یراق آلات اسب و سنجاق‌هایی از جنس طلا و نقره و مفرغ از دیگر آثار این گنجینه عظیم است.
بخش قابل توجهی از این آثار در موزه ایران باستان در معرض نمایش عموم قرار دارد. بخش‌های دیگر این گنجینه نیز در سایر موزه‌های بزرگ دنیا پراکنده است.
سه گنجینه بزرگ ایران زمین
